A trompa dos augardenteiros de Pesqueiras - 22/04/2020

por Xosé Lois García
"A experiencia destes alquimistas, capaces de transformar o bagazo en líquido de altos graos de alcohol, para brindar nos convivios familiares e de amigos, temperando o corpo e para fuxir de irredentos problemas existenciais"
Escribiu Anxel Fole que o viño que producían os viñedos de Pesqueiras (Chantada) eran miúdos, mais de bo beber, que daban pracer ao padal e contentamento ao corazón, referíndose ao Salmo 104, 15: “O viño aleda o corazón do home”. D. Anxel tiña razón ao valorar un viño bieito que a tradición temperou nun dos lugares propicios para estes mesteres, onde as freiras bieitas acomodaron cenobio e mosteiro, transformando esa ribeira erma en fértiles viñedos, de longa permanencia e austeridade na cultura vinícola regrada. Asisadamente dicían os viñateiros cando ofrendaban o seu produto: “O viño é pequeno [de baixa graduación], mais sabe ben e non embebeda”. Cando o monacato feminino deixou Pesqueiras e os extensísimos viñedos foron aforados e apropiados pola fidalguía da casa do Piñeiro deuse unha mudanza de donos mais non na elaboración dos viños da tradición monástica. Xa en tempos revoltos da Desamortización do século XIX, os poderosos señoritos do Piñeiro aforaron e venderon grande parte daquelas viñas bieitas. O meu segundo tataravó, Manuel García Moure, mercou unha enorme viña nos Lagares de Pesqueiras, que os seus bisnetos partillaron e daquel reparto chegou até min unha humilde viña que meu pai coidou e eu abandonei. Para min continúa sendo unha viña de moitas benquerenzas, naquel lugar telúrico e de ritual emancipador, no bo facer no labor das viñas e dos viños. Eran viñedos transcendidos por esa presencia e transhumancia dos traballos duros que os colleiteiros perpetuaban o bo adobar do viño adaptados ás antigas regras bieitas. Talvez todo ese espazo da ribeira de Pesqueiras, (limitado polo regato das Anduriñas ao norte e polo sur co regato do Facheiro) confirmou en min o apego ao microcosmos de Pesqueiras e a ese implorante silencio que só as fervenzas do Miño non respectaban, mais en min actuaba como un implorante enunciado en recoñecer a pertenza que a terra sempre insiste en integrarnos nas súas adherencias. Moito hai que dicir de Pesqueiras, do seu territorio e de seus monumentos, sempre en voz alta, algo importante xa se dixo dela, mais aínda falta chegar ás raiceiras telúricas e prehistóricas que aínda agardan por doutras benquerenzas nese resume que manifesta ser restituído.

Nas ribeiras de Pesqueiras non só se facía viño, tamén, a augardente era un dos dons que o xeneroso bagazo da uva prensada, en súa esquelética forma, e naquel montón de bullo, aínda se espremía e seu líquido, de alta graduación para non ofender ás debilidades de Baco e a seus adeptos. Polos meses de primavera ía o augardenteiro ou destilador itinerante e temporeiro, de non poucos trasfegos, cargando de adega en adega e montando as particularidades do alambique nun recanto residual no interior da adega. Un oficio duro e artesán que un bo entendedor aprezaba e agradecía a estes artesáns da augardente. A experiencia destes alquimistas, capaces de transformar o bagazo en líquido de altos graos de alcohol, para brindar nos convivios familiares e de amigos, temperando o corpo e para fuxir de irredentos problemas existenciais. E, aínda, servir como medicamento en curar feridas e para dar fregas para escorrentar a reuma. A augardente estaba moi presente no imaxinario do pobo e sobre todo naqueles que a producían, coa que erixiron certos mitos ao seu redor para escorrentar infeccións e pestes con doses de augardente.

Na miña nenez e xuventude percibín toda esa cultura viñateira da augardente e dos augardenteiros, daquelas noites duras en que o bo facer reclamaba a aqueles artesán de estar en vela, sacando e poñendo o ardente tizón debaixo da potada, tal como esixía a arte de temperar unha excelente augardente. A rematar o que eles chamaban a potada final, desmontaban as seguintes partes do alambique: caldeira, capacete, trompa e serpentina, aparellos de evaporación e condensación. Por aquelas madrugadas anunciaban o remate da destila nunha adega determinada, o augardenteiro collía a trompa e convertíaa en instrumento musical, aínda que era difícil de temperala por ser un utensilio non adaptado para a música. Mais os augardenteiros, tan precoces en seu oficio, conseguían sonorizar o que a xente chamaba a alborada dos destiladores, que non era mais que unha diana militar, que a súa tocata tan uniforme acordaba aos batallóns de tropa. Ademais eses sons tiñan letra que cantaruxaban os que fixeron o servizo militar, que respondía ao toque de diana:

“Quinto levanta

tira de la manta

tira de la manta

tira del mantón

está el sargento

con el correón”.

Eses sons ben articulados, a semellanza da trompeta dianeira, eran o mellor ritual que se lle podía facer a unha boa augardente elaborada con sacrificado empeño. Pois, esa peza militar ficaba adaptada á trompa do alambique e sonorizaba un lonxincuo espazo xeográfico que chegaba até a miña aldea, a uns tres quilómetros dos Lagares de Pesqueiras. Era unha ledicia de amencer sentir aqueles lentos e acompasados ecos que fluían dun desmesurado esforzo dos beizos dos destiladores. O que mais me impresionaba de rapaz era cando a xente discutía se era en tal punto de ribeira e en tal adega. Ate aquí todo ía ben, mais o problema era cando se lle poñía nome ao eficaz músico destilador, uns dicían que era fulano e outros que era mengano. E veña a dar nomes e, eloxios e desmerecementos. Incluso facían apostas, mais nunca chegaba a bo fin por falta de diñeiro.

Sinto saudades da miña infancia e do que se compartía comezando pola conversa, sobre tantos temas tan inxenuos como o de adiviñar quen bufaba na trompa do alambique. Sorrir naqueles tempos precarios resolvía moitas paixóns e evitaba certos infartos. Escoitar os ecos do “Quinto levanta”, non promocionaba discordias nin tampouco rancores, talvez fose unha metáfora desas que os alquimista do bullo e do mosto o convertían en laica auga bendita, que producía espreguiza e esquecerse de magoadas censuras. E logo os augardenteiros entraron en decadencia, cando Pedro Barrié de la Maza, O Asolagador, decidiu, no mes de febreiro de 1962, pechar as comportas do encoro de Belesar, e así comezou a asolagar grande parte de Lagares e, mais tarde, a lei Fraga, desde a Xunta de Galicia, asignou a defunción da destila tradicional dos augardenteiros ribeiraos. Mais a memoria non esquece este patrimonio material e inmaterial.