O bautismo das campás - 30/06/2020

Xosé Lois García

"Os toques de campás son algo tan noso, intimamente entrañábel, que en toda a Ribeira Sacra non debemos deixar que o silencio se apodere das súas harmonías. Debemos emancipar o herdo, en tódolos posíbeis, para proclamar os ecos da nosa identidade"

"As nosas campás que formaron parte da nosa existencia, teñen un rango fluído delicioso nos nosos sentimentos. As campás do noso rural ficaron mudas e soias. A ausencia de veciñanza crearon un misterio tráxico descoñecido"

Campás, campanarios e campaneiros da Ribeira Sacra tiveron distinción canónica e institucional no que representa ese metal sonoro; o lugar onde están penduradas e dos seus tanguedores. Toda unha diversidade tímbrica pregoando ese misterio que encerra o bronce emitindo ecos. Ninguén pode dicir que non foi nin é asistido, impresionado, por eses toques secos de defuntos; por insistentes repeniques de convocatorias de festas e festivos, comunicando mensaxes para un longo e amplo radio xeográfico de comunicación, na veracidade do que pasa nese epicentro onde se producen os sons. Pois, na Ribeira Sacra, encontramos unha diversidade de campás e campanarios, coa dificultade de encontrar campaneiros que asimilen aquel amplo rexistro de toques que fai cincuenta anos estaban en vigor e rigor de dar cumprimento á tradición ritual e informativa que transmiten as campás.
Por estas terras do centro de Galiza, case, as campás están ao amparo da liturxia ambiental que marca a nosa Ribeira Sacra miñota. Xa mais en concreto ás do concello de Chantada. Aquí encontramos voluminosas campas e algúns robustos campanarios, en formato de torre, capaces de sustentar suculentos e pesados bronces, que semellan a unha flor de loto. Esas campás e campanarios de catro pilares encontrámolos nas igrexas de Nogueira de Miño, Chantada, Sabadelle, Mariz e Requeixo. Todo un portento de sonoridades que nutren de marabillosos sons e recrean o noso sentido auditivo. Non citamos as campás de O Salvador de Asma (O Convento), que son da mesma categoría sonora das citadas, que descansan nun campanario de espadana, estilo das igrexas castelás, dado que este mosteiro pertenceu aos bieitos de Valladolid que construíron este formato, posibelmente no século XVII.

Chantada, no contexto da Ribeira Sacra, contou con dúas fábricas de campás, esporadicamente, unha na casa dos Carvajales, ou dos García de Paderne, en San Paio de Muradelle, que aínda o molde está incrustado na antiga parede do chamado forno das campás. Fálase de que un holandés de apelido Pnnel, con fábrica de campás en Celanova, enviou a un fillo a instalar a fábrica de campás en Paderne, que tamén puxo outra na casa do Cabo de Pousada de Mariz, son datos non documentados polos que un debe absterse a facer máis comentarios que non correspondan coa realidade, cando falta documentación básica para opinar sobre estes mesteres. Mais o forno de Paderne está constatado. En Chantada abondan os campanarios neoclásicos de espadana, e algúns de formato románico, todos eles custodian campás de diversos e atractivos e harmónicos e melodiosos sons, que levan gravado: “Blanco me hizo. Monforte”. Esa antiga fábrica de campás que estaba en Ribas Altas, na periferia de Monforte, parece ser que os Blanco a tiñan no lugar de Casasgrandes da parroquia de Millán en Sober e trasladárona a Monforte. As campas de Nogueira de Miño como as de O Salvador de Asma, proceden da real fábrica de Salamanca, que ostentaba un provedor. Así o constata o seguinte gravado na cartela destas campás: “José Cabrillo Mayor [leva o escudo real de España] Proveedor de la RealCasa. Salamanca”.

A este instrumento sonoro déuselle diversos nomes: cloche, glocke, sino, nola e campá. Este último foi o que predominou por ser fabricadas na rexión italiana da Campania e, tamén, en Nola, cidade desta rexión e de notábel industria do cobre e do bronce, como destacou Plínio, e S. Paulino de Nola fixou o nome de orixe. Mais o nome mais común predominou o de campá desde o século VI, como sinala o abade S. Columbano: “Quidam die ministro suo campanam súbito pulsare”. A partir do mencionado século a expansión, sacralización e adaptación ao culto e aos ritos eclesiásticos convertéronse en uso común.

Neste rango de privilexios outorgados ás campás está o chamado bautismo, bendición ou sacralización. Un dos ritos mais interesantes e emblemáticos que a Igrexa Católica instaurou e conservou no Dereito Canónico. Antes de entronizar unha campá no apousento debido do campanario, colocábase no frontal da igrexa para realizar o bautismo que era efectuado polo bispo da diocese ou por un representante seu mitrado. O prelado con todas as súas prerrogativas xerárquicas e ornamentais aparecía con báculo, mitra, capa pluvial branca. Así comezaba o ritual xuntamente co numeroso clero asistente dando lectura aos Salmos 50, 53, 56, 66, 69, 85 e 129, relativos a loanza, anguria, súplica e prego. O oficiante bendicía o sal e mais a auga, e os oficiantes comezan a lavar a campá e despois secábana con panos de liño branco, rezan os salmos 145, 146, 147, 148 149 e 150. Todos eles de loanza, en acorde coa misión extraordinaria que teñen que cumprir as campás. Deseguido o bispo oficiante co polgar da mao dereita sobre a campá facía unha cruz sobre ela con óleo dos enfermos e dicía unha oración na que se mencionaban as sonoras trompetas de Xosué ante os muros de Xericó convocando ao pobo hebreo.

O oficiante pedía aos padriños do bautismo, cal sería o nome da campá, e eles con voz solemne, pronunciaban o nome da santa ou santo que confirmaba o nome. O oficiante facía unha invocación enumerando as virtudes do metal da campá contra as adversidades diabólicas. A continuación o coro canta a antífona, “Vox Domini super aquas multas” e lían o salmo 28, que é unha pregaria de axuda e loanza. O bispo co óleo dos enfermos facía sete cruces no perímetro exterior e catro no interior, representando as forzas celestes dos sete planetas e dos catro puntos cardinais. Todo un símbolo de unión entre o ceo e a terra. Neste acto, manifestábase o ditame sobre a funcionalidade que tiñan as campás como primordio de información e convocatoria. O oficiante lembraba con voz solemne a misión das campás:

Laudo Deum verum, plebem voco, congrego clerum,

defunctos ploro, nimbum fugo, festa decoro.

(Loo ao Deus verdadeiro, convoco ao pobo, congrego ao clero,

choro aos defuntos, desfago a treboada, doulle ás festas decoro).

Había esta outra versión sobre a Vox Clamanti das campás:

Funera plango, fulmina frango, sabbata pango,

Excito lentos, dissipo ventos, paco cruentos.

(Laio nas exequias, quebro os raios, celebro os sábados,

acordo aos nugalláns, disipo os ventos, poño paz nas liortas).

A convocatoria ao Laudo Deum verum, é un repique de exaltación, cuxa orixe procede dun Salmo de loanza e que corresponde á convocatoria ao culto dominical. Cada campaneiro tiña seu modo de repicar, moitos deles lograban sonorizar unha cantiga como o Gloria in excelsis Deo, ou doxoloxía maior. Entre outros himnos litúrxicos. Tamén había o laudo do Angelus ou “Ave María”, que se tocaba cada día ás doce horas, tanguendo só unha campa con doce toques lentos. Sobre isto teño unha anécdota que aconteceu sendo eu un reducido infante. Estaba o meu pai cavando unha bouza, e o crego vello de Mariz (Chantada), D. Restituto, era case o único que badaleaba na campá na hora do Angelus. Cando o meu proxenitor oíu os toques, inspeccionou o terreo cunha rápida ollada, sacou a gorra e deixou a eixada. Cando remataron os toques, informou: ao escoitar a campá de Mariz se continúas traballando, pode haber alguén que te espreite e teñas problemas co clero e ca garda civil. Cando quixen saber mais do asunto, respondeume: “Viva Deus e coza o forno”. Naquel momento comecei a comprender a situación do momento e dos contemplativos vixiantes deste antigo reino clausurado.

Os repiques, que anunciaban ledicia e repouso, era ese sabatta pango ou o bo augurio de ser sábado, anunciando o final da xornada semanal e véspera dominical. Na miña parroquia, as campás facían un repleto e alongado repenique que creaba esa satisfacción de festa de gardar. Mais a ledicia plena para os fregueses era cando as campás non cesaban de repicar na festa decoro. Era na festa do padroeiro da parroquia ou doutro santo ou virxe que se festexaba e isto eran palabras maiores, onde a ánima común da identidade mais antiga de Galiza, como é a parroquia, afloraba no sentimento de pertenza que ía mesturado coa ritualidade que impoñía festa grosa de pote e convidados, con retretas fogueteiras e continuados tangueres nos que as campás impoñían esa íntima felicidade de día(s) de calendas tan amplas en harmonías e simpatías.

O tanguer de dor, defunctos ploro, tiña distintos toques polos defuntos, que obedecía a xerarquías eclesiásticas, clases sociais, idades, calidade de vida e de xénero. Había uns toques introdutorios que informaban deste tipo de clasificación. Cando se escoitaba o toque de defuntos das campás parroquiais, os fregueses ficaban en silencio e as persoas mais cumpridas dedicábanlle un Pai Noso á anima do defunto, no intre de dar “sinais” -como se di nas nosas aldeas, retomando o antigo nome do sino (campá), tal como se di en Portugal e en moitas xeografías de Galiza, como ben menciona e así escribiu D. Ramón Otero Pedrayo-. Pola morte dun papa, as campás dobraban tres veces e continuaba un repique sostido. Por un bispo a campá grosa da catedral anunciaba a súa morte con intermitencias entre o dobrar e o repique. Sobre as idades, a morte dun infante, antes de ter feito a comuñón, era anunciada con repique continuado.

Neste apartado de defuntos o que mais sorprende son os toques por xénero. Pola morte dun home dábanse tres toques dobres (coido que aínda se dan). O número tres simboliza a Trindade, distinguindo aos homes como posuídos polo máximo da sacralización: Pai, Fillo e Espírito Santo. Noutros lugares as campás tanguían tres redobres intensos de menor a maior. No caso das mulleres era e é evidente a discriminación de xénero que a Igrexa estipulou doutrinariamente. Anunciando a morte dunha muller dábanse dous toques sinxelos, só cunha campá. O número dous representa o dualismo; a contradición entre o ben e o mal, a alma e o corpo, e outros conceptos antagónicos. Só eses dous toques -un menos que o dos homes- relatan a subordinación, a desigualdade e a misoxinia instalada na doutrinaria da Igrexa. Toda esta degradación ten orixe no Concilio de Nicea celebrado o ano 325, impuxo que a muller non tiña alma. Isto permaneceu até o 1 de decembro de 1563, data da clausura do Concilio de Trento, no que houbo un sostido e duro debate entre aqueles “santos varóns” que botaron meses debatendo se a muller, “ese ser pecaminoso, filla de Eva”, tiña alma. Só por un voto devolvéronlle a alma á muller. Con certos acondicionamentos: no momento de bautizala había que esperar tres días despois do seu nacemento. No caso dos homes eran só vinte e catro horas. Mais ese concilio continuou negándolle a alma aos indios de toda a América recen descuberta e aos negros que chegaban como escravos.

No nimbum fugo, as campás tiñan un papel importante en esfarelar treboadas. Isto era o que se pensaba no noso rural. Verdadeiras lendas e mitos outorgaron ás campás ese don sonoro de espallar as treboadas, ou se un invocaba a Santa Bárbara, esta enviaba a descarga de pedregada a campos ermos. Había certa fidelidade ás campás que poñían en fuga as ameazas da tronada. Cando está anunciaba seus síntomas de descarga había unha mobilidade de toques moi concretos e axeitados que se combinaban entre dúas tonalidades de ambas campás. Que moitos cantaban ao son delas:

“Tente trono

tente en ti

que Deus

manda

mais que ti”.

As campás non só eran un utensilio expresamente para a liturxia, tamén para informar e convocar en caso de incendio, de inundación, de desgrazas persoais, tocando a arrebato: un toque moi apresurado e expresivo dalgunha desgraza que acontecía. Eran toques apresurados que reunía a comunidade da parroquia. Tamén tiña o don de darnos noticias de como o tempo nos avisa e engule nos ecos da campás, accionadas polos reloxos dos igrexarios.

Noutra configuración e noutro grado funcional dos oficios litúrxicos están as campaíñas para escorrentas o demo e os malos espíritos. Serve para timbrar tres veces cando se consagra a hostia e o viño na misa, coa finalidade de espantar a Satanás no seu intento de facer fracasar a presenza do corpo de Cristo. Sobre todo cando acompañaban aos defuntos en tempos pasados, a máis das campás que tocaban no percorrido fúnebre, detrás do cadaleito ía tocando a campaíña para espantar as maledicencias dos espíritos inmundos que tentaban apoderarse da alma do defunto. Ante esta crenza, moitas parroquias tiñan unha cruz con campaíñas que acompañaban aos defuntos e as procesión. Como é o caso da miña parroquia, que ten a cruz de mortos e no seu cuadrante o tetramorfos, coa figura e símbolo dos catro evanxelistas. Esta cruz está datada en 1693.

Na miña relación coas campás fun, na miña primeira adolescencia, un atrevido e namorado dos sons que emitían as campás, converténdome en tanguedor das mesmas, dicían que non se me daba mal os repiques e iso que me gustaría collelo como oficio. As nosas campás que formaron parte da nosa existencia, teñen un rango fluído delicioso nos nosos sentimentos. As campás do noso rural ficaron mudas e soias. A ausencia de veciñanza crearon un misterio tráxico descoñecido. Lembro que no momento de dar sepultura ao poeta Uxío Novoneyra, todas as campás do Courel repicaron, foi algo emocionante. Fai pouco que o crego de Chantada, Manolo Areán, nas dez parroquias que están a seu cargo, combinou de facer unha homenaxe aos mortos da covid-19, na que as campás redobraron por eles. Os toques de campás son algo tan noso, intimamente entrañábel, que en toda a Ribeira Sacra non debemos deixar que o silencio apodérese de súas harmonías. Debemos emancipar o herdo, en tódolos posíbeis, para proclamar os ecos da nosa identidade.